Igor Burić: Slatka, slatka Ana

Deže Kostolanji (1885-1936) je naš najpoznatiji malo poznati pisac. Ova čudna konstrukcija stoji zato što, za razliku od mnogih ovdašnjih klasika ili bar rodonačelnika moderne, Kostolanji ima ozbiljan književni opus, vrlo referentan čak i u evropskim okvirima. Već sa ovim “naš“ bilo bi malo problema. Iako je rođen u Subotici, Kostolanji se uglavnom doživljava kao mađarski pisac. Upravo Drama na mađarskom Narodnog pozorišta Subotica ove sezone na repertoar je postavila “Slatku Anu” (”Edeš Ana”), roman koji je dramatizovala Kata Đarmati, a režirao Jožef Cajlik. Tako je ponovo i sa pravom skrenuta pažnja na odličnog i nepravedno zapostavljenog pisca, kad je u pitanju studioznija povezanost njegove poetike sa dominantnim književnim strujanjima praktično čitavog 20. veka.

Posle Dostojevskog, u isto vreme kad se u njegovoj neposrednoj blizini šunja Kafka, da bi se rodio Alber Kami, Kostolanji je pisac koji ima elemente sve (te) trojice. Jednog nasleđuje, za drugog možda i ne zna, ali trećeg i te kako predviđa. Ana čak i najviše podseća na Mersoa, čoveka koji nije zaplakao na sahrani majke, čoveka kojeg je zaslepelo sunce pa je ubio drugog čoveka… Čak i u socijalnom smislu oni imaju nešto zajedničko: Ana je služavka, a Merso je činovnik. Samo što se Kostolanji mnogo više bavi političkim, religijskim, društvenim, ukupno – humanističkim aspektom priče o tome kako je jednog dana, iznebuha, mlada služavka Ana na spavanju nožem izbola prvo gazdaricu, gospođu Vizi, a zatim i njenog muža koji tek što je proglašen titularom mađarske vlade. Zato je Kostolanjijevo pismo i stil jedinstven amalgam realističkih, psiholoških, egzistncijalističkih i apsurdističkih principa u umetnosti, čak i u vreme kad oni još uvek nisu bili “izmišljeni”.

U predstavi, složenom odnosu scenskog i književnog jezika, neminovno je moralo doći do sažimanja, pa se tragovi “kruna pada mađarska u društvu naroda”, klasna tematika i mnogi drugi momenti vide slabije, samo u naznakama (provejavanje internacionale, posteri ideološke prirode). Uopšte, scena, mada više ono što je definiše kao prostor za igru – sve ono oko scene – pretrpana je stvarima, i glumci su sve vreme tu, ne bi li se naslutili svi oni slojevi koje poseduje roman. U središtu, predimenzionirani orman, koji se često koristi i kao ulaz (vrata) i kao stan (kreveti su ladice)… Stari orman jasna je i prva asocijacija na doživljaj “Slatke Ane” iz ugla predstavljenog rediteljskog koncepta.

U ostatku prvih planova, prikazana je ljubav Ane i rođaka Vizijevih, koja je ljubav više iz perspektive mladih prvi put u seksualnom odnosu. To Ani možda teže pada da shvati, zbog skučenih životnih mogućnosti, ali nikako nije jedini, ako je uopšte, razlog za Aninu duboku odsutnost, pogotovo pre, tokom i posle ubistva. Vrednu, ali pomalo odsutnu Anu, sem u scenama pomenute ljubavi, kada je potpuno ozarena, sugestivno i ubedljivo igra Hermina Erdelji. Gospođa Vizi, “hladna sa frizurom kao ptica” kako kaže Kostolanji, bukvalno je takva u igri Natalije Vicei. Arpad Černik je svom gazda Viziju dao komičkih nanosa, sa naznakom da oni treba da ismevaju njegov karijerizam i pohotu.

Za ovu scensku adaptaciju možda i najupečatljivija stvar jeste izostanak čitavog poslednjeg dela romana, suđenje Ani. Indikativno, jer predstavlja konačno oličenje zemaljske pravde spram “rimovanih reči” (molitve) koje Ana nije shvatala, ali koje su u njoj izazivale blagu omamu.

Igor Burić (Dnevnik, 20.01.2016)