Ana Tasić: Revolucije društvenih odnosa

Predstava „Ana Edeš“ je nastala prema kratkom romanu (1926) mađarskog književnika iz Subotice, Dežea Kostolanjija, u dramaturškoj obradi Kate Đarmati, a u režiji Jožefa Cajlika. Pored primarne analize odnosa između gospodara i sluga, dramatizacija otvara problematiku nacionalnih i religioznih osobenosti i razlika, između Mađara, Slovaka, Nemaca, zatim katoličanstva i reformacije, ali i teme greha i oprosta, kao i muško-ženskih relacija. Radnja predstave se dešava kada i radnja romana, u drugoj deceniji dvadesetog veka, u okolnostima višestruko turbulentnih društvenih promena u Mađarskoj, nakon rastakanja Austrougarske i pada vlade Bele Kuna, kada je buržoazija povratila svoje beneficije, uključujući izrabljivanje siromašnih.

Režija Jožefa Cajlika je odgovarajući odraz Kostolanjijevog književnog stila, fino zamešanog apsurda, poezije, metaforike, fantazmagorije i groteske, spoj koji u predstavi ima i trunke čehovljevske atmosfere, melanholičnog vapaja za životom koji neprestano izmiče. Publika sedi na tribinama postavljenim na sceni, gde glumci nastupaju, blizu nas, što pojačava intimnost igre i snagu doživljaja psihološki delikatne igre. Scenografija je maštovita i začudna, u skladu sa blagim apsurdom i nadrealizmom, stilizacijom radnje i likova. Centralni prostor zauzima glomazni multifunkcionalni ormar. U zavisnosti od toka radnje, on ima različite uloge, vrata, kreveta, skladišta, iz njega likovi izlaze, u njemu spavaju (scenograf i kostimograf Erika Gaduš).

Glumci su uglavnom sve vreme prisutni na sceni. Kada ne nastupaju u prvom planu, oni sede sa strane, na kantama, čak povremeno piju vodu, jedu, šminkaju se. To je izazovno rešenje, koje sa jedne strane naglašava elemente stilizacije i ukidanja realizma, dok sa druge uspostavlja značenje aktera kao svedoka događaja, nemih posmatrača eruptivnih društvenih promena, krvavih posledica raslojenosti i grubih nepravdi prema siromašnima. U igru su uvedeni i sastojci muzičkog pozorišta, često horske molitve koje ojačavaju spiritualna i ritualna značenja radnje, dok instrumentalna muzička pratnja pojačava snagu drame (muzika Robert Lakatoš).

Glumci su stilski saglasno izvajali likove, snoliko, pomalo odsutno, bestelesno. Zanimljivo je to što oni igraju i naratore i likove, a na dramaturškom planu se, u vezi sa time, mešaju epsko i dramsko, pripovedanje i podražavanje. To u nekim scenama ima brehtovski kritički smisao, kada glumci diskretno prelaze iz uloge lika u naratora koji pripoveda sudbinu tog lika, što je naročito važno kada su u pitanju posebno napete, emotivne scene (na primer, kada se govori o gubitku devojčice gospođe Vizi).

Gospođa Vizi Natalije Vicei je bleda i udaljena, kao avet, često deluje snuždeno, poraženo, ali je istovremeno stroga i autoritativna, u odnosu sa Anom. Anu Edeš igra glumica Hermina G. Erdelji markantno i ekspresivno, krajnje svedenim sredstvima, tiha je i preskromna, najveći deo vremena je statična do umrtvljenosti, kao zbunjena, uplašena životinja. Ukućani je često i tretiraju kao predmet ili životinju, što podseća na Bihnerov dramski prikaz Vojceka. Gospodin Vizi (Arpad Černik) je površan tip sa krupnim političkim ambicijama, a njihov sin (Zoltan Mezei) je dostojan naslednik buržoaske dekadencije, pohotan i razmetljiv, posebno u društvu sa Elekešom, takođe arogantnim kicošem (Ervin Palfi).

U naglašeno dramatičnim, raspletnim scenama, glumci govore u mikrofon, što dovodi do zahlađenja, emotivnog distanciranja od burnih događaja, uspostavljanja racionalnog, problematizujućeg odnosa prema njima. Ovaj postupak je naročito važan na kraju predstave, kada se otkriva Anin „neopravdan“ zločin, koji zahteva dublje kritičko sagledavanje. Zbog te „neosnovanosti“ njenog postupka, to jest odsustva konkretnijeg uzročno-posledičnog objašnjenja, jača njegovo simboličko značenje, nameće se kao jedino relevantno. Sluškinja koja ubija svoje gospodare postaje snažan simbol pobune protiv nepravednog ustrojstva sveta, izraz razarajuće jake potrebe za revolucijom društvenih odnosa.

Ana Tasić (Politika, 26.11.2015)