Borisav Matić: Istorija tranzicije

Na sceni „Raša Plaović“ Narodnog pozorišta u Beogradu se već tri godine izvodi predstava „Bela Kafa“ nastala po drami Aleksandra Popovića. Za veliki deo njegovog opusa karakteristične su teme položaja pojedinca i porodice unutar komunističkog režima bivše SFRJ, pa je o istim temama reč i ovde. Sama radnja se tiče dve građanske sustanarske porodice, okupljene oko preduzetnika Momčila Jabučila, koje odrastaju kao jedna. Životi njenih članova menjaju se iz korena, paraleno sa tokom istorije Jugoslavije. Od početka Drugog svetskog rata do početka šezdesetih, sinovi Srđa i Deli Jova postaće komunisti I dočepati se vlasti; Srđina sestra Zora Šišarka će se uz pomoć mnogobrojnih veza uspešno probijati kroz život, dok će Jovina, duboko reliogiozna sestra Ružica stići da ode u manastri, iz njega se vrati i uda. Tu je i Majka Janja koja, uz Momčila, drži sve na okupu, da bi zbog iskreno ali preglasno izrečenih stavova o komunistima završila neko vreme na Golom otoku. Ovde se skreće pažnja na isprepletanost političkog i ličnog – na činjenicu da dve linije sukoba koje ovde postoje, ideološki sukob i intimni sukob među likovima, teku jedinstveno i da se ni na koji način ne mogu posmatrati odvojeno.

Žanrovska pozicija predstave ne odstupa preterano od žanrova između kojih drama oscilira. Reditelj Milan Nešković vodi priču kao hibrid sačinjen od melodrame, komedije i pojedinih tragičkih elemenata. Međutim, ako već pri žanrovskom pozicioniranju predstave imamo dilemu, stil režije možemo sa sigurnišću opisati jednom rečju: minimalistički. O tome, između ostalog, svedoči i scenografija (Vesna Popović) koja nije raskošna i životna kao što je to nagovešteno u tekstu. Naprotiv, ona je svedena na četiri zida, koji će služiti da likovi po njima pišu komentare (svoje misli, nazive istorijskih događaja, didaskalije iz drame…) na jednu fotelju i na luster. Osim što su prostor i rekvizita krajnje svedeni, ukida se i prirodnost celog ambijenta zarad simboličnosti. Tako fotelja predstavlja „centar moći” na kojoj će se na početku nalaziti Momčilo, uspešan preduzetnik i pripadnik građanske klase, dok ga odatle ne ukloni mlađi oponent i komunista Srđa Zlopogleđa, muž njegove ćerke.

Slično kao sa radom na scenografiji čija jednostavnost i svedenost jesu efektni, pre svega jer rade u funkciji visoke stilizacije za koju se reditelj opredelio, rad na kostimima (Marina Vukasović Medenica) je takođe precizan. Kostimi određuju položaj likova u društvu i njhovu promenu u toku predstave, pa likovi prelaze iz staromodne garderobe u savremenu paralelno sa njhovom tranzicijom u toku i nakon Drugog svetskog rata. Oni koji su se popeli na višu društvenu lestvicu postaju sve elegantnije obučeni, i obrnuto. Momčilo iz uglednog odela starog kova prelazi u sve jeftinije i pocepanije odelo, dok Srđa i Jova iz prosečnog odela prelaze u skupocena, prikladna novoj političkoj eliti čiji su deo.

Nasuprot scenografiji i kostimima, reditelj je postigao polovičan rezultat na radu sa glumcima. Drastična visokomimetska stilizacija kojoj je pristupio ne deluje koherentno i uverljivo. Branko Vidaković u ulozi Momčila Jabučila, Olga Odanović kao Majka Janja, Vanja Ejdus kao Crkva Ružica i Nada Šargin kao Zora Šišarka svoje uloge izvode sa dosta naglašenom, izveštačenom glumom koja u pojedinim trenucima prerasta u karikiranje i persiflažu. No, i to bi bilo u redu da je jasno šta je reditelj hteo da postigne ovim postupcima. S druge strane, Pavle Jerinić u ulozi Deli Jove i Nenad Stojmenović u ulozi Srđe Zlopogleđa u potpunosti odudaraju od prethodnonavedenog načina glume, toliko da bi se mogli uklopiti i u potpuno drugačije postavljenu interpretaciju iste drame, lišenu karikiranja i veštačkih pokreta. Zbog ovog nesklada, ne možemo ni da pretpostavljamo šta bi na idejnom planu bio cilj rediteljevog rada s glumcima.

Na kraju, osvrt na dramaturško-rediteljske intervencije bi ostvlja lošiji utisak od polovičnog rada na glumi. O intervencijama se ima ponajmanje reći jer su nedorečene i neprecizne, pa su manje značajne od scenskog aparata ili stila glume. Određeni delovi priče (pogotovo pri kraju) su svedeni i skraćeni; izbačene su edited koje se odnose na Drugi svetski rat, a zadržane one koje se tiču porodice u okolnostima koje nameću rat i tranzicija. Pored toga dramaturška obrada u prvi plan stavlja i odnose naše države (Jugoslavije i/ili Srbije) sa Rusijom i zapadnim zemljama. Na osnovu svega ovoga se može spekulisati da je reč o nekim elementima aktuelizacije u rediteljskoj obradi Popovićevog komada. Međutim, svako tumačenje se može završiti samo na spekulaciji i ne može otići ni korak dalje jer nema dovoljno elemenata u predstavi koji bi ukazali o čemu je konkretno reč. Da li je to zaista aktuelizacija ili se reditelj bavi istoriografijom? Ne zna se. Čak nam ni uspeli segmenti predstave poput scenografije i kostimografije ne mogu pomoći da razrešimo ovo pitanje.