Katalin Ladik doživljava nervni slom, daje otkaz na mesto službenice u banci postaje konceptualna umetnica

Neobičan naslov subotičke predstave Zlatka Pakovića neodoljivo podseća na ime dramoleta Tomasa Bernharda: Klaus Pajman kupuje pantalone i odlazi sa mnom na ručak. Ovu predstavu je Pajman pre desetak godina režirao u bečkom Burgteatru. Tada je Pajman u predstavi igrao sebe, dok se danas Paković ne pojavljuje na sceni. Ali je zato tu Katalin Ladik, legendarna pesnikinja, konceptualna umetnica, performeka i glumica, koja je sticala internacionalnu slavu pre najveće današnje svetske zvezde performansa Marine Abramović.

Podatak iz naslova subotičke predstave odgovara činjenici iz biografije Katalin Ladik. Ona je uistinu radila kao službenica u banci. Nije, međutim, poznato da li je baš nakon nervnog sloma postala umetnica, ali se kao performerka upisala u povest alternativnih pokreta Novog Sada, Jugoslavije i Mađarske, gde se 90-ih godina prošlog veka preselila.

Nije teško zamisliti da je 60-ih i 70-ih godina XX stoleća Ladikova žestoko provocirala tadašnji kulturni establišment Jugoslavije, a naročito Novog Sada i Vojvodine, kao što je lako pretpostaviti i da na njen pesničko-performativni angažman slično reaguje oficijelna kultuna politika današnje Mađarske. I o jednom i o drugom svedoči Pakovićev pozorišni projekat. No, osim što je omaž Katalin Ladik, subotička predstava ide i dalje, pa slučaj Ladikove tretira i kao paradigmu sudbine umetnika i umetnosti suočenih sa establišmentom koji je, kako vidimo, vazda konzervativan i uvek deluje restriktivno. Otuda Paković u predstavi, između ostalog, referiše na nadrealizam i dadaizam, te uspopstavlja paralele između ovih pravaca i umetnosti koja se bori da bude oslobođena svih staga i pravila, pritisaka i malograđanski uskogrudih osuda.

Nema sumnje da umetnički angažman Katalin Ladik – nekada i danas, ovde i u Mađarskoj, svejedno da li u doba socijalizma ili neoliberalnog kapitalizma – provocira reakcije konzervativaca, a nertko pokreće i konkretne restriktivne mehanizme. Takav je bio slučaj i sa recepcijom nadrealista ili dadaista, ali je to jedna od konstanti sa kojima se suočava svaki autentičan umetnik. Na ovoj crti Paković u predstavu uvodi i kritiku logike bankarskog sistema na kojoj počiva današnji svet, ali i kritiku crkve, pokazuje dvoličnost klera, konkretno katoličkog jer se njegova predstava prvenstveno obraća lokalnoj publici, subotičkim Mađarima. Nijedna od ovih kritičkih žaoka nije ni slučajna a ni netačna. No apostrofirati crkvu bilo koje konfesije kao protivnika umetnosti, ili se rugati bankarstvu, u današnjem svetu deluje kao odveć pojednostavljeno opšte mesto.

Otuda su, ipak, najsnažniji momenti predstave kada Katalin Ladik, igrajući sebe, govori vlastite stihove ili kad subotičke glumice i glumci kroz stilizaciju rekonstruišu fragmente njenih nekad slavnih preformansa. Ono što je tadašnjoj publici delovalo kao gruba provokacija i udar na građanski moral, što je uznemiravalo i podsticalo na razmišljanje, što je problematizovalo sve aspekte stvarnosti, a ne jedino one društveno-političke, danas zahvaljujući harizmatičnosti, umetničkoj tačnosti i virtuoznosti Katalin Ladik, funkcioniše podjednako provokativno. Kada se, recimo, sadržajem i načinom interpretacije svoje poezije poigrava mađarskim, Ladikova ne poništava vlastitu nacionalnu tradiciju, nego problematizuje jezik kao sredsto komunikacije, ali i kroz igranje zvukom otkriva dublje slojeve onoga što jezik može da znači i predstavlja. Isto tako, kada čujemo glas Ladikove koja iz off-a govori tekst molitve Bogu u nadi da će ovaj razumeti sve dileme običnog smrtnika – što je najsnažniji momenat predstave – postaje jasno da je subotička predstava na prvom mestu trijumfalna potvrda veličine umetnosti Katalin Ladik.

Ona je, naime, sama po sebi najubedljiviji argumenat u večitoj borbi umetničke slobode protiv društvenih konvencija, umetnika pritiv onih koje je Danilo Kiš jednostavno ali tačno označio kao prinčeve i boljare.

Aleksandar Milosavljević

2. Program Radio Beograda – pozorišna kritika

Kritika je deo projekta „Kritičarskog karavana“ koji realizuje Udruženje pozorišnih kritičara i teatrologa Srbije, pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i informisanja.