Kritika pozorišne predstave Mediteran

Na početku italijanskog filma Mediterraneo (1992), koji je ovenčan Oskarom za najbolji film na stranom jeziku, četa italijsanskih vojnika iz Drugog svetskog rata se iskrcava na malo grčko ostrvo kako bi ga okupirali. Među prvim stvarima koje ugledaju je natpis na kamenom zidu „Grčka je grobnica Italijanima“. Međutim, za strateški beznačajno ostrvce u plavetnilu grčkog Mediterana ne samo što se ubrzo ispostavlja da nije smrtna pretnja italijanskim likovima, već će za njih predstavljati raj – beg i izolaciju od kataklizmičnih užasa svetskog rata i povratak pastoralnom, idiličnom životu. Film italijanskog reditelja Gabrijela Salvatoresa se zasniva na izneveravanju očekivanja – najavljena ratna drama se pretvara u opuštenu ekskurziju italijanskih vojnika, odnosno u film o duhovnom sazrevanju fizički već uveliko odraslih ljudi.

Ovaj film poslužio je kao osnova nove predstave lazarevačkog Puls teatra, pozorišta koje je donedavno nosilo titulu prigradskog, da bi prešlo u zvanje gradskog, i koje održava plamen pozorišnog života na beogradskoj periferiji. Mediteran, u režiji Erola Kadića i dramatizaciji Dunje Petrović, predstavlja 89. pozorišnu produkciju Puls teatra. Pored dramatizacije koja je izuzetno verna filmskom materijalu, te se dosledno zasniva na njegovoj priči i dijalozima, reditelj se čvrsto drži idejne postavke filma, prevodeći je u pozorišni jezik. Prva scena iskrcavanja vojnika na ostrvo, igrana u zaglušujućem i pretećem mraku, lažno nagoveštava ratne sukobe, a slepstik igra lazarevačkog ansambla – likovi zbunjeno tumaraju ostrvom i umalo se ne poubijaju pucnjevima jer su se uplašili kokošaka – anticipira komički karakter ostatka predstave. Kako već sledeća scena pokazuje, od ozbiljne ratne drame nema ništa, već će u centru biti lagodan ostrvski život kom se vojnici prilagođavaju i koji će poslužiti kao prostor za razvijanje odnosa među njima, kao i između njih i lokalaca. Shodno koncepcijskom zaokretu, likovnost scene se naglo menja, te scenografija (Nevena Šurlan) dolazi do izražaja – predstavljajući peščanu obalu ostrva sa zidom primorske kuće, kafanskim stolovima i stolicama i raširenim vešom – obasjana jarkim osvetljenjem (dizajn svetla: Radomir Stamenković) koje simboliše sredozemsko sunce.

Iako bi bilo primamljivo opisati Mediteran kao antiratnu predstavu, jer bi se time njoj nesumljivo pripisala angažovanost i veća idejna veličina, ići tim putem bi bilo pogrešno. Rat je suviše periferan događaj u priči da bi predstava potpala pod ovaj žanr; on je samo pokretač radnje, razlog za izmeštavanje vojnika iz njihovih rodnih krajeva, a jednom kada se priča pokrene, nastavlja se bez njenog katalizatora. Mediteran najbolje možemo opisati kao priču o odrastanju, jer njegovi likovi, iako pretežno u dvadesetim godinama ili sredovečni, sazrevaju tek prilikom ovog putovanja, a ponašaju se kao na srednjoškolskoj ekskurziji ili ortačkom putovanju. Oni ne samo što će uživati tokom tri godine provedene na ostrvu, osamostaljeni od doma i obaveza koje on nosi, već će se sprijateljiti, imati seks sa lokalnom seksualnom radnicom, neki od njih i zaljubiti, zatim se naduvati od hašiša i svakodnevno rekreirati kroz fudbal, plivanje ili slikarstvo.  Kao i u mnogim drugim pričama o odrastanju, i ova je ujedno i narativ o prijateljstvu, obojena melanholičnim i sentimentalnim tonovima prolaznosti bezbrižnog životnog trenutka.

Treba naglasiti da je film Mediteran, pored toga što je dobio jednu od najprestižnijih kinematografskih nagrada, ujedno naišao i na mešovitu recepciju kritike i to sa pravom, budući da je koncepcijski klimav i pokatkad ideološki problematičan, što se sve preslikava na Kadićevu vernu scensku postavku. Film i predstava predstavljaju priču o odrastanju viđenu iz perspektive muške fantazije, ne samo zato što je reč o sazrevanju muških likova, već i jer su ženski likovi skrajnuti (od dvanaest likova samo tri su ženska, od kojih su dva epizodna i gotovo zanemarljiva). Najznačajniji ženski lik je seksualna radnica Vasilisa, u izvođenju Mihaele Stamenković, koja ne označava samo romantizovano viđenje seksualnog rada, već je svedena na puku funkciju boljeg karakterisanja muškog lika i njegovog razvojnog luka. Naime, njena glavna funkcija je da vojnik Farina, kog igra Danilo Petrović, doživi svoje prvo seksualno iskustvo, da se zaljubi u nju i odluči da ostane na ostrvu.

Veliki problem predstavi, koji je ponovo, zahvaljujući vernoj dramatizaciji, nasleđen od filma, predstavlja i mlaka i neubedljiva komika proistekla iz nerazrađenosti likova i njihovih odnosa. Kao najdrastičniji primer služi scena pri kraju predstave u kojoj vojnik Kolasanti (Boba Stojimirović) prizna naredniku La Rusu (Lazar Maksić) da je zaljubljen u njega. Pored toga što se ova linija priče pojavljuje iznenada i ne razvija nakon ove scene, te se gej ljubav vojnika prema svom nadređenom koristi kao kratkotrajni geg, ovaj motiv ostaje u potpunosti dekontekstualizovan od realnosti rigidnog i ultrakonzervativnog funkcionisanja italijanske vojske tokom fašizma.

A kad smo kod fašizma, o odnosu Mediterana prema njemu ili, bolje reći, o odsustvu odnosa prema ovom ideološkom pokretu bi se mogao napisati ceo zaseban članak. Dovoljno smo tokom predstave upoznali likove da bismo shvatili da niko od njih zaista nije fašista, već da su se našli u vojsci iz moranja. Međutim, smestiti radnju predstave tokom Drugog svetskog rata i potpuno zanemariti problem fašizma dok pratimo životnu priču italijanskih vojnika može zasmrdeti, u oštrijem i neblagonaklonom tumačenju, na prekrajanje istorije ili bar na neozbiljan odnos prema njoj. Ako i prihvatimo postulat predstave da su likovi zlatni momci, zašto se represija koju su oni mogli trpeti nazad u Italiji svela na svega nekoliko marginalnih opaski?

Daleko od toga da tvrdim da je reditelj u Mediteranu hteo da relativizuje problem fašizma, ali želim da istaknem da izbor predloška predstave i nekritička vernost njemu otvaraju vrata za ovakvo tumačenje predstave. Budući da je u pitanju polovičan, ali i ideološki problematičan film, Kadić je ograničio i uspeh svoje predstave.

Borisav Matić, portal SEEcult

Kritika je deo projekta „Kritičarski karavan“ koji realizuje Udruženje pozorišnih kritičara i teatrologa Srbije, pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture.