Mina Stanikić: Nije on kriv, mi smo krivi

Prosečnom Firentincu verovatno je isuviše bilo sparina ili je bila nedelja, a nedeljom se ne valja, ili je padala monsunska kiša, a revolucije ne trpe kišu, ili nešto tome slično kada 1536. godine nije makao dupe da digne revoluciju protiv tiranije vojvode Aleksandra di Medičija, od čijeg je mača svaki pošteni građanin na ulici svakog dana mogao da strada, o čiju je muškost svaka poštena devojka svake noći mogla biti očešana. Naposletku, kada je (naizgled) karikaturni bezazleni razvratnik, a stoga i vojvodin miljenik i najverniji sluga, rođak i drug, Lorenco di Mediči, od Firentinaca pogrdno nazivan Lorencačo, izvršio atentat na njega, oslobodivši narod oličenja tiranije, revolucija se opet nije digla.

Po ovoj istorijskoj mrzovolji nezadovoljnog građanstva prema revoluciji, Alfred de Mise, razočaran političkim događanjima prve polovine 19. veka u rodnoj Francuskoj, napisao je dramu Lorencačo, koja prikazuje Lorencačovo približavanje vojvodi-tiraninu sa predumišljajem o ubistvu uz sledstveni pad (i Lorencača i revolucije republikanskog građanstva). Lorencača, glomaznog i od strane pisca namenjenog isključivo za čitanje, Boris Liješević postavlja u Jugoslovenskom dramskom pozorištu u doba onoga što bi ličilo na revoluciju da se vlast uspešno svrgava dugim duvanjem u pištaljke.

Međutim, dramaturške intervencije Fedora Šilija uglavnom podrazumevaju za izvođenje praktičnu seču šume likova i stapanje više likova u jednog (npr. od dva Lorencova rođaka-republikanaca u Firencu dolazi samo jedan, nisu uvršćene sve žene u koje se vojvodina muškost uvuče, itd.), te ne uključuju lokalizovanu aktuelizaciju teksta niti mnoštvo insinuacija na lokalno politično, dok Liješevićeva režija opet gotovo sasvim parira u neinsinuiranju. Šta više, od samog početka predstave natpisom FIRENCA 1536 na JDP brendiranom crvenom ormanu u kom vojvoda stiže na scenu, insistira se na određivanju i vremena i mesta radnje – u oba slučaja daleko od Beograda 2019. Kako se čitav komad dodatno distancira najavljivanjem scena u direktnom obraćanju publici i savremenim jezikom, da bi se potom prešlo u arhaičniji izraz De Misea, kao glavni koncept Liješevićevog Lorencača nameće se distanciranje kroz efekat pričanja priče, bajke koja se možda desila nekome tamo nekada davno, pa se neosporna (i lokalno aktuelna) političnost ove predstave prepušta gledaočevom „pronađi razliku“, odnosno „pronađi sličnost“.

Iako čitava glumačka ekipa uz minimalne kostimske promene spretno igra i po više sporednih likova uz svoje glavne, da nije bilo Marka Janketića kao Lorencača ova bi se predstava mogla posmatrati i kao Milan Marić (uglavnom kao vojvoda) solo šou, s obzirom da on igra najviše likova, a često i sve likove na sceni. Uprkos suptilnoj scenografiji (Gorčin Stojanović potpisuje pomenuti crveni orman tj. vojvodinu seks sobu i drvenu platformu koja prekriva gotovo celu scenu) i kostimu (Maria Marković Milojev) koji, kao i većina drugih, prati estetiku a la „ponesite od kuće šta imate“ (Marko Janketić nosi čarapa-patike), Mariću nedostatak vizuelne definicije ne zadaje ni najmanji problem pri dočaravanju scena koje igra sam. Obučen u crne helanke, crni šorc, crnu duksericu, crne sportske rukavice sa otvorenim prstima, kao da je upravo završio personalizovani trening u nekoj finoj teretani, Marić pola u ulozi naratora, pola u ulogama trgovca, zlatara, dva studenta, paža (i na kraju sebe – vojvode), slikovito prepričava dešavanja, brzopotezno prelazeći preko nekoliko nekrucijalnih scena, a koje bi da su ispuštene oduzele na predstavljanju opresivne atmosfere i nezadovoljstva u Firenci. Liješević tako rešava glomaznost i opsežnost dešavanja u drami u skladu sa konceptom „pričam ti priču“, pritom dopuštajući jednom vojvodi da bude i glas „običnog naroda“, to jest oduzimajući „običnom narodu“ glas.

Praktično jedina direktna aluzija na savremenu politiku nalazi se u drugoj Marić solo-sceni, gde on ležerno sedeći na stolici, sa mikrofonom u ruci igra veće osmorice koje nakon njegovog ubistva bira novog vojvodu. Marić neobično smirenim, a čvrstim izrazom dočarava papazjaniju domaće skupštine u kojoj se dovikuje bez mikrofona dok se isti nekome ne preotme, uz obaveznu mikrofoniju, da bi na kraju uz „Jel možete bez opozicije? E onda glasajte bez opozicije!“ napustio scenu. Razgranatost tiranske vlasti i apatija sistema prema bilo kakvoj promeni, koja dovodi do perzistiranja te iste tiranske vlasti, oličena je u rešenju da vojvoda nakon svoje smrti sam bira novog vojvodu i to samog sebe – Marić se na scenu vraća kao novoizabrani vojvoda, igrajući ga u apsolutno istom ključu kao i Aleksandra (sic).

Pa ipak, iako bi sve oči mogle biti uprte u Marića, ovo je predstava u kojoj Marko Janketić igra naslovnu i, uprkos Marićevoj sveprisutnosti, glavnu ulogu. Lorencača upoznajemo kao razdraganog uživaoca privilegija Di Medičijevih, a takav je i Janketić – poletan, okretan, sa širokim kezom i uživanjem otima mlade devojke za vojvodinu zabavu ne ostavljajući prostora sumnji u njegove namere. Tek u razgovoru sa Filipom, ocem ugledne republikanske porodice Stroci, Lorencačo otkriva publici kako je od naučenjaka, pokoravajući se demonu slobode ali i opasnoj želji da bude velik i upamćen, postao čovek zaklet na ubistvo jednog tiranina. Drama ne prati ovu transformaciju Lorencača, o kojoj saznajemo samo iz njegovih reči, ali transformacija Janketića iz prividno razdraganog u čoveka istinski trulog i razočaranog nedostatkom ljudskosti koju je video na svom putu do vojvode, oličena je u njegovom sada pogurenom telu, ušiljenom licu i sitnim očima, kao da nosi masku hipokratovog lica. Janketić će tako do kraja predstave sa neverovatnom lakoćom skakati između dijametralno suprotnih ličnosti, iz prividnog u istinskog Lorencača, jednog pred vojvodom i svetom, drugog pred samim sobom i Filipom Strocijem. Svojom igrom Janketić prenosi još čitavu jednu dimenziju političnosti Lorencača – intimnu dimenziju nagrizajućih ideala koji čine da od nesebičnih namera jednog idealiste ostane samo i jedino namera kao svrha života. Poraženost u Janketiću je jasna, teška i turobna, kao neuspela revolucija, kao inertni ljudi koji je ne zaslužuju, kao shvatanje da nije on kriv – mi smo, jer osim što ne činimo loše, ne činimo ništa protiv njega.

Iz razloga nečinjenja bitan je lik Filipa Strocija, od koga druge ugledne republikanske kuće očekuju da predvodi revoluciju i kog (možda politički aluzivno) igra Branislav Lečić. Liješević de Miseovom Filipu stavlja knjigu u ruku, a prekobrojne latinske poslovice u usta, time ga krsteći za intelektualca koji odbija da predvodi revoluciju pravdajući se razlozima lične prirode! Moglo bi se reći da Liješević ovim potezom suptilno provocira one od kojih se očekuje da prevode revoluciju, a koji su spremni u govorenju i inertni u delanju. Manje su suptilni direktni pokušaji „razdrmavanja“ publike kroz razbijanje barijere pozorišno-stvarno, kao što je to kada se Strocijev sin, Pjetro (Miodrag Dragičević), obraća publici pozivajući (nepostojeće) Firentince na revoluciju, da bi nakon njihovog neprihvatanja scenu napustio kroz auditorijum. Još je manje suptilno trovanje i smrt ćerke Strocijevih (Sloboda Mićalović), kada čitava glumačka ekipa oko nje (Petar Benčina, Andrija Kuzmanović, Milena Vasić) paniku igra iz privatnog ključa, hladeći je tekstom, dok tehničko osoblje iznosi vodu, a Milena Vasić trči da otvori vrata sale.

Što se naše revolucije tiče, šanse su velike da će nakon aplauza u JDP-u, dok u ušima odjekuje završni song Lorencača a vazduhom lete konfete povodom ustoličenja novog-starog vojvode tiranina, ona nastaviti da bude bajka koja galamu diže samo dugim duvanjem u pištaljke.

Filipo: Kad budete svrgli s vlasti ovaj režim koji vlada, šta mislite da uspostavite umesto njega?

Pjetro: Sigurno nećemo smisliti ništa gore!

A možda ga nećemo ni svrgnuti.

Mina Stanikić

Foto: JDP

Kritika je nastala u okviru programa Sumnjiva lica, koji realizuje Udruženje pozorišnih kritičara i teatrologa Srbije, kroz projekat Kritičarski karavan i pod pokroviteljstvom Ministarstva kulture i informisanja.