08 Jan TOPIONICA ZLA [Andrej Čanji]
Mate Matešić, „Ljudi od voska“, režija Ivan Vanja Alač, Narodno pozorište Sombor
Mate Matišić jedan je od najvažnijih dramskih pisaca u regionu. Najuspešnije njegove drame (Ljudi od Voska, Ja sam ona koja nisam, Moji tužni monstrumi) su triptisi, tematski povezane jednočinke čije međudejstvo kreira slojevitu i uzbudljivu strukturu raznovrsnih značenja. One se žanrovski uslovno mogu odrediti kao građanske drame s primesama komedije intrige, ali i groteske. Matišićeva dramaturgija je poput nezaustavljivog i furioznog dijaloškog mačevanja, koje iskrama jezičkih igrarija i varnicama neslućenih i provokativnih obrta neprestano drži čitalačku, odnosno gledalačku pažnju.
Ljudi od voska izliveni su na tematskoj osnovi zapostavljene, zlostavljane i stradale dece. Deca se na sceni ne pojavljuju kao likovi, ali njihova tragična sudbina služi kao pogon za pokretanje zapleta. Odrasli se sukobljavaju u razgovorima o deci koju su svesno ili nesvesno napustili, izneverili ili oterali u smrt. Na takvoj osnovi, Matišić dalje konstruiše čitavu mrežu alegorijskih pravaca: odgovornost pojedinca, sukob stvarnosti i fikcije, odnosi između Hrvata, Srba i Bosanaca, klasni jaz, organizovani kriminal, silovanje, incest, zanemarivanje, bračni i uopšte porodični odnosi, pozicija žene u braku, itd.
Sve to Matišić vrlo vešto uvezuje u tapiseriju savršeno raspoređenih boja i oblika koji nimalo ne opterećuju pažnju recipijenta, a sve uz pomoć igala metateatralnosti, scenske samosvesti, postupka kojim pozorišni akt upućuje na sebe kao na fikcionalnu tvorevinu. Glavni lik Viktor je pisac. On je fikcionalni parnjak samog Matišića, njegov imaginarni alter ego sa kojim deli mnogo biografskih detalja. Uvođenjem stvarnosnih elemenata u kreacije mašte, Matišić stvara dodatnu tenziju – publika se sve vreme pita šta se od događaja kojima svedoči zaista dogodilo, a šta je plod stvaralačke slobode.
Tako složeni dramski poduhvat sa sobom nosi opasnost da ga rediteljski pristup optereti dodatnim slojevima što bi inscenaciju potencijalno moglo da učini previše zamršenom. Zato i ne čudi što je Januš Kica 2016. godine rediteljski svedeno postavio praizvedbu Ljudi od voska u Hrvatskom narodnom kazalištu. Najznačajnija intervencija prepoznaje se u scenografskom postupku (scenografi: Studio Numen i Ivana Jonke). Njegov fokus usmeren je ka isticanju stradale dece, onoga što je u tekstu krucijalno, ali što Matišić ne izvodi direktno na scenu. Anfas stradale dece projektuje se na tri ogromna platna koja nadvisuju scenu. Likovi te dece dati su u vidu dugačke video projekcije u kojoj ona samo sede i gledaju u kameru, a zapravo simuliraju formu fotografije. Time se uspostavlja razumevanje naslova komada Ljudi od voska kao priča o ugrožavanju budućnosti nesmotrenim i neodgovornim odnosom starijih generacija prema sebi i svom okruženju, što kao posledicu ima uništenje perspektive nadolazećih naraštaja – oblikovanje dečije svesti prema duhu vremena koje diktira generacija roditelja.
Reditelj Ivan Vanja Alač u Narodnom pozorištu Sombor Ljudima od voska takođe prilazi suzdržano, smeštajući radnju u prazan prostor gde se od scenografskih elemenata jedino pojavljuje spisateljski pribor: tastatura pisaće mašine izrađena kao set hoklica na kojima su odštampana slova i interpunkcijski znaci, te beli pano koji reprezentuje praznu hartiju. Reditelj predstavu usmerava ka ispitivanju napetosti između stvarnosti i fikcije, ali to iz nejasnih razloga čini anahronim sredstvima: radnja je smeštena u savremeni kontekst (moderna garderoba i mobilni telefoni), a okosnica koncepta je pisaća mašina.
Naslov Ljudi od voska ovde nije prepoznat kao poziv na oprezno vajanje vrućeg i neformiranog dečijeg voska, već je fokus usmeren na napetost koja postoji između toga kako mi percipiramo sebe i kako nas doživljavaju drugi – problematika koja je predstavljena dinamičnim odnosom između pisca, prototipova iz realnog života i njihove umetničke obrade. Predstava se otvara bujicom dramskih likova koji od protagoniste pisca zahtevaju da napiše dramu o njima što će i biti lajtmotiv tokom čitave predstave. Problem nastaje u tome što pisac otkriva da su svi kandidati za dramske likove prema njemu, a i prema sebi neiskreni. Ispostaviće se čak da i sam pisac ne poseduje celovito i istinito znanje o sopstvenom životu. Drama zapravo sugeriše da smo svi mi napravljeni od neuhvatljivog voska koji se neprestano topi i menja oblik zbog čega nas poziva na uspostavljanje distance u odnosu na sopstveni život, pokušaj stalnog napuštanja sebe radi preoblikovanja, te vraćanja sebi u manje zlom obličju.
U takvom prostoru za igru koji se gotovo u celosti oslanja na glumačku igru, somborski ansambl mnogobrojnim bravurama opravdava reputaciju izvrsne trupe. Saša Torlaković u ulozi Mate (u tekstualnom originalu lik se zove Viktor) nastupa sa svešću da je njegov lik sve vreme prisutan na sceni, ali tako da je umnogome reaktivan na upečatljive karaktere i informacije kojima ga oni opskrbljuju. Veličina njegove izvedbe sastoji se upravo u toj nenametljivosti i prepuštanju prostora kolegama. Lik Ane, Matine supruge, izazovan je utoliko što je ona podređena bračnom partneru i služi kao njegova lojalna podrška uz povremene mrke poglede i čuđenja koji služe kao komična olakšica. Ipak, Marija Medenica otvara potpuno novu dimenziju svog lika time što neizmenjen tekst dopisuje sredstvima glume, preciznije, ona svoj lik oživljava sa takvom dozom samopouzdanja i energije da stvara sliku snažne i nezavisne žene čija je interakcija sa mužem samo jedna pauza u njenom inače zauzetom i ispunjenom životu. Takvo uverljivo otvaranje ograničeno napisanog lika u stanju je da izvrši samo glumačka veličina. Biljana Keskenović promišljeno i odmereno tumači lik primitivne Srpkinje tako da ni u jednom momentu ne prelazi u karikaturu. Aleksandar Ristoski takođe ima težak zadatak da igra „poštenog“ kriminalca Joza koji je istovremeno saosećajan i žestok. Njegovo doziranje konfliktnih osobina je sjajan doprinos središnjem delu predstave. Ivana V. Jovanović takođe briljira u ulozi brutalno nemilosrdne Jasne koja svoje dete odgaja u režimu koji bi verovatno bio surov i za Spartanca.
Uz ostala glumački vredna ostvarenja, Ljudi od voska predstavljaju primer dobre repertoarske politike jer mladom reditelju sa dobrim osećajem za meru poverava rad na izvrsnom tekstu. Zbog toga tri sata koliko traje predstava brzo prolete, a ponovno gledanje predstave izaziva podjednako zadovoljstvo.
(Tekst je prvobitno objavljen u Biltenu 29. Jugoslovenskog pozorišnog festivala, broj 5, godina XXIX, 6. novembar, 2024)